Książka Jana Walca o Mickiewiczu zyskała znaczną sławę. Niezasłużoną i wydętą ponad rzeczywistą miarę „dzieła”. Zrodzoną w rezultacie błędnego oglądu rzeczy małej i podejrzanej, którą nazbyt emocjonalnie i całkiem nieroztropnie uznano za wielką i niebezpieczną. Rzecz zaś jest dęta i to w sposób obrzydliwy, intelektualnie cherlawa, więc za sługuje na współczucie i pobłażanie, a nie na wielkie filipiki z towarzyszeniem dramatycznych gestów.
Kto więc wziął poważnie wywody leniwego polonisty z IBL-u, sprawił mu niewymowną radość. Tym samym uznał wagę kiepskiej i wątłym ściegiem domysłów zszytej prowokacji. Autorowi zapewne najbardziej o to chodziło. Nikt go dotąd nie traktował poważnie. Kto zaś połączył zuchwałą nonszalancję nieodpowiedzialnego „badacza” z niekompetencją i arogancją kombatanta, który samozwańczo nałożył na tradycję wykroje własnych żałosnych pomysłów i wyciął z niej, co uznał za stosowne w umyśle zdeformowanym przez mitologię wiecznej prowokacji i manipulacji żywą u byłych „ludzi podziemnych”, włożył na głowę ponurego błazna cierniową koronę. Bardzo mu teraz w niej do twarzy, choć w czółko uwiera. Można zrozumieć zakłopotanie IBL-owskich preceptorów i protektorów Jana Walca, ale czy uparcie należało z nim kiedyś i teraz wiązać jakieś nadzieje? Rósł przecież opornie i ciągle w coraz to nowym kierunku.
Walcowi natychmiast pospieszono na ratunek z szeregów naziemno-podziemnej konspiry. Po pierwszych polemikach i dyzgustach. Zażądano twardo, aby świętości nie szargać, dorobku literackiego kombatantów nie pomniejszać. Nie wiązać się w tym niecnym dziele z komuną. Jakby można było zmniejszyć zetlałe resztki tego, co się w proch świątobliwy i ojczyźniany rozsypało. I co będzie - co najwyżej - sklejane przez natchnionych konserwatorów- mitologizatorów. W ten to sposób dyskusja poszła obok książki, choć sama w sobie okazała się z innych powodów istotna.
Zasygnalizowała mianowicie (zwłaszcza Ryszard Przybylski) potrzebę ponownej oceny polskiej humanistyki. Stała się ona ostatnio rezerwuarem kadr politycznych dla partii skrajnie konserwatywnych (także dla kancelarii prezydenckiej w erze Kaczyńskich). Niedouczona, agresywna, pyszna, bezbrzeżnie pewna siebie daje o sobie znać w partii udającej centrową i chrześcijańską, w wysokiej polityce i dyplomacji. Jest jaka jest, nie tylko z powodu politycznych wyborów. Lekceważącego stosunku do przeszłości, dyskredytowania i odrzucania wszystkiego, co lewicowe i peerelowskie, uczono ją w uniwersytetach i instytutach. Zezwalano na umysłowe lenistwo i warsztatowe niedostatki, znoszono arogancką pewność siebie, wszystko usprawiedliwiając politycznym nieprzystosowaniem i podziemną pracą dla przyszłości. Niedawne niedouki, a obecne politruki, pogardą obdarzały przede wszystkim czerwonych. Ale zabrakło czerwonych, przyszła więc kryska na Matyska. Alarm, jaki podniósł prof. Ryszard Przybylski tyleż jest w tym kontekście słuszny, co spóźniony. Ale lepiej późno niż wcale. Tymczasem Walc już wyruszył na pogrom onegdajszych mistrzów i wcale się nie zdziwimy, gdy go ujrzymy w krześle dyrektora IBL-u i liberalno-demokratycznego tresera swoich profesorów. Po pogromie będzie to już możliwe. Mało, będzie konieczne.
Czeski mistrz mojej naukowej młodości mówił mi w najwyższym zaufaniu, co teraz głośno zdradzę: ja się nie boję bolszewików, ja się lękam nadchodzących dziesięcioleci niekompetencji. Lęk przeżywamy ponownie, choć w całkiem innej ideologicznej konstelacji. Z tego powodu nie jest wcale mniejszy. Oto prokuratorski dziennikarz, tropiący, swego czasu rzeczywiste i urojone grzechy nomenklatury, wyrusza na wyprawę wojenną przeciw mickiewiczologom. Tak go widzi Przybylski. Rzecz jednak w tym, iż bohater jego pamfletu i dawniej i teraz widzi wszelkie sprawy nieostro. A nadto wyrusza w bój jak zawsze uzbrojony tylko we własną inteligencję (spostrzeże- nie Jana Gondowicza). Powiedzmy więc do końca: idzie walczyć właściwie bezbronny. Ani w nim wiedzy, ani dowcipu, ani ikry.
Obok umiejętności zadawania pozorowanego ciosu bronią dyskredytacji, pomówienia i zniekształcenia cudzych słów, najlepiej Walc włada nudą - śmiertelną, ciężką, spowijającą wszystko obezwładniająco jak siatka galijskiego gladiatora. Jego atak na Mickiewicza i mickiewiczologów jest wbrew polskiej tradycji anty- brązowniczej, którą stanowili Boy i Irzykowski, ciężki i zawiły. Walc ani szabelką, ani szpadką, ani nawet szydłem lub choćby pałką sprawnie władać nie potrafi. Co zniechęca do lektury i zmienia ją w mordęgę. Ciągle aluzje, przytyki, napominania na ogół anonimowych interpretatorów, biografów, hagiografów. Jakichś, bo Walc ich bliżej nie określił, sugerując, iż gorsi, bo od Walca inni. Tylko first lady polskiej mickiewiczologii, tak świetnie pisząca prof. Alina Witkowska, zaczepiana jest imiennie a piszę „zaczepiana”, bo Walc zachowuje się wobec niej nieelegancko, zniekształca myśli i słowa, polemizuje z Witkowską sprzed dwudziestu lat, nie zauważając jej książek i opinii późniejszych. Aż korci, by zapytać: a cóż to za dobrodziejstwo uczyniłaś pani temu osobnikowi, iż tak pani nienawidzi?
Jan Walc w ogrodzie klasycznej literatury zachowuje się jak średnio-młody barbarzyńca, który burząc wszystko dokola i całkiem bezmyślnie, stara się powrócić do swojej pierwotnej normalności.
Jak przystało na intelektualistę tej formacji, czytał raczej niewiele i nie robił notatek. Jak bohater jego książki politykował, a w trudnych czasach udał się w długą zagraniczną podróż, z której powrócił, gdy już wszystko prawie rozstrzygnięto. Aby sądzić i oskarżać. Jak Mickiewicz, czytał w podróży mało i mało pisał. Co robił, nas to nie interesuje. Pewno nie szczególnie mądrego, bo po książce ćwiczeń duchowych nie widać. Tyle, że strony poświęcone wyjazdowi Mickiewicza z Rosji a opisujące starania, jakie poczynił, by uzyskać paszport, rekonstruujące cenę, jaką mógł zapłacić (zapłacił?) za prawo wyjazdu, wydają się szczególnie przeżyte i najlepiej przemyślane w tej książce. Także w płaszczyźnie moralnej. Co najzwyklejszym – naturalnie - jest przypadkiem. Tyle, że szczęśliwym.
Cała reszta zawieszona jest w warsztatowej próżni. Walc jest tak złego zdania o mickiewiczologach, że ich w ogóle nie czyta (np. J. Maciejewskiego, nowszych prac Witkowskiej, Konrada Górskiego, obcych slawistów — czy czytał kalendarium rosyjskie Siemiona Łandy?). Po co czytać starych nudziarzy, kiedy wszystko wie się najlepiej. Swoją teorię funduje dokonując założycielskiego mordu rytualnego na Alinie Witkowskiej. Na resztę macha po prostu ręką. Sam sobie będąc sterem, żeglarzem i okrętem wyrusza mickiewiczolog-argonauta, aby wreszcie ukazać prawdziwą twarz wieszcza.
Wieszcz — jak wszystko w tym brudnym świecie — buźkę ma brzydką i dlatego adoratorzy kunsztownie go uszminkowali. Aby ładnie i dostojnie wyglądał. Walc szminki ściera, pudry otrzepuje i oto straszna wyłania się postać manipulanta, mitomana, kreatora własnej wielkości, obłudnego konstruktora „arki”, która w nowe lata przewozi jego idee, myśli, uczucia, gdyby to szczere i prawdziwe. Walc odkrył, że Mickiewicz udawał romantyka, choć był wolterianinem. Zmysłowiec i pornografista tworzył wizerunek idealnego kochanka. Rzekomy idealista był konsekwentnym racjonalistą. Pragmatyk przyoblekał się w strój bezinteresownego patrioty. Wallenrodysta duchowym przebraniem pokrywał oportunizm. Agitator grał rolę poety lirycznego i epika. Manipulator myślami i uczuciami narodu wszedł w niezasłużoną rolę wieszcza i namiestnika. Zwolennik dwójmyślenia mówił jak mesjasz prawdy. Manipulator został namiestnikiem narodu. Wieszczem i przewodnikiem był cynik i pisarz głęboko amoralny. Wszystko to Walc odkrył i zaręczył swoją biegłością interpretacyjną oraz wielkim darem kojarzenia odległych faktów. Dowodów więc nie trzeba.
Najgorsze ze wszystkiego jest, że Walc w tak spreparowanego Mickiewicza wierzy. Jest realnym bytem, bo Walc go własnoręcznie podwędził w dymach kazuistyki, która skutecznie zastąpiła tu myślenie i zamoczył na długo w macerujących wieszcza wodnistych wywodach. To jest nadal Mickiewicz, ale po szczególnych zabiegach. Istotę przemiany wyjaśnia zdarzenie, które mi opowiedział czeski etnograf, badacz Nowej Gwinei. Od znajomego czarownika otrzymał zręcznie spreparowaną główkę wodza, z którym się swego czasu przyjaźnił. Wódz padł w sąsiedzkiej potyczce a dalej już się domyślamy. „To jakby Na”, powiedział Czech. Gwinejczyk odparł: „Oczywiście, że Na i nareszcie prawdziwy”. Tu znajdujemy klucz do metody Walca. Mamy wreszcie prawdziwego Mickiewicza. Małego, podniszczonego, odartego z piórek, z godności i zwykłej ludzkiej wielkości, na którą sobie zapracował. Uwierzmy, że jest prawdziwy. Sam wieszcz pisał, a Walc w czyn wcielił:
Bo dzieło zniszczenia
W dobrej sprawie jest święte, jak dzieło tworzenia.
Wiele jeszcze przed Walcem i jego generacją. W polonistyce, polityce, nauce, dziennikarstwie. Trzeba burzyć skutecznie i aktywnie. Oczyścić pole pod nowy zasiew. Z wysoka patrzy na to Lenin i jego polski wyznawca, Stefan Żółkiewski, ten od polonistyki. Walc wspomina go zresztą czule: też burzył gruntownie, tyle, że w imię złej sprawy. Walc burzy w imię sprawy słusznej. Jedynie słusznej, bo sprawa jest nasza i święta. Więc burzmy. Bo za komuny to było niemożliwe. Wiedza była wtedy spętana. Teraz jest nareszcie wolna. Dawniej Walc nie mógł, teraz może. Inna baza, inne społeczne masy, inna ideologia, inne przyzwolenia.